ตำนานวัดพระธาตุลำปางหลวง กล่าวถึงการสร้างพระธาตุลำปางหลวงในเมืองลัมภะกัปปะนคร ย้อนไปถึงสมัยพุทธกาล ว่าพระพุทธองค์ทรงมีพุทธทำนาย ถึงสถานที่ที่จะบรรจุพระธาตุ ของพระองค์เพื่อให้พุทธศาสนิกชนกราบไหว้ ทรงเสด็จมาถึงบ้านลัมภกาลีวัน และทรงทำนายว่าสถานที่นี้ต่อไป จะเป็นเมืองชื่อ “ลัมพาง” แล้วทรงมอบพระเกศาธาตุให้ใส่ไว้ในพระบรมธาตุ และตรัสว่าหลังจากพระองค์ปรินิพพานแล้ว 218 ปีจะมีพระอรหันต์ 2 องค์คือ กุมารกัสสปะกับเมติยเถร นำพระธาตุของพระองค์มาบรรจุไว้ที่นี้จะเป็นเจดีย์ที่ชื่อว่า “ลัมพกัปปะเจดีย์” และในตำนานนี้ยังได้กล่าว เกี่ยวกับ การสร้างพระธาตุเมืองลัมภะกัปปะนครอีกว่า เมื่ออดีตนานมาแล้วมีคน 5 คน อยู่ทางเหนือเดินทางไปอโยธิยา เพื่อไปไหว้พระธาตุ พบพระองค์หนึ่ง พระองค์นั้นบอกว่า พระบรมธาตุของพระพุทธเจ้ามี 2 แห่ง คือ ที่หริภุญไชยนคร และลัมภกัปปะนคร ซึ่งอยู่ทางทิศอาคเนย์ของเมืองหริภุญไชย ต่อมาตำนานกล่าวว่า ถึงพระยาโศกธรรมิกราช ม่ประดิษฐาน สรีรธาตุพระพุทธเจ้าไว้ในลัมภกัปปะนคร หลังจากนั้นตำนานกล่าวถึง พระยาจันทะเทวราชเมืองสุวรรณภูมิ ยกทัพมายังลัมภกัปปะนคร ก็พบพระบรมธาตุที่เดิมจึงทรงสร้าง เจดียเพื่อประดิษฐาน ณ ที่นั้น และในเวลาต่อมาพระยาพลราช ทราบข่าวว่ามีพระสรีรธาตุที่ลัมภกัปปะนคร จึงยกพลขึ้นมาให้คนขุดจะเอาพระธาตุ แต่ขุดถึงอุโมงค์ ของหุ่นที่รักษาพระธาตุ ก็ขุดต่อไปไม่ได้ เพราะหุ่นยนต์รักษาพระธาตุอย่างแข็งแรง พระองค์จึงถมไว้ดังเดิม ต่อมาตำนานยังได้กล่าวว่าเมื่อศักราช 775(พ.ศ.1956) มหาเทวีเมืองเชียงใหม่ ได้เสด็จมาพักที่สบยาว พระธาตุที่ลัมภกัปปะนคร ได้แสดงปาฏิหาริย์ให้เห็น พระองค์เลื่อมใสและไปบูชาพระธาตุ ไว้นาและข้าทาสไว้กับพระธาตุ และในตอนนี้ยังได้กล่าวถึง การสร้างน้ำบ่อเลี้ยงด้วย หลังจากนั้นมาก็มีเจ้าผู้ครองนครลำปางหลายองค์ ได้มาบูรณะซ่อมแซม รวมทั้งมาบูชาพระธาตุลำปางหลวงตลอดมา(ภาสกร โทณะวณิก,2529)